Κώστας Μπαλάφας, ο φωτογράφος της Ηπείρου

Το παρακάτω άρθρο είχε δημοσιευθεί στο περιοδικό Επίκαιρα με αφορμή την έκθεση που είχε οργανώσει το Μουσείο Μπενάκη από το Φεβρουάριο έως τον Απρίλιο του 2011

Κώστας Μπαλάφας - Κορυφαίος δημιουργός της ανθρωπιστικής φωτογραφίας

Έκθεση «Το Αντάρτικο στην Ήπειρο, 1941-1944», οργανωμένη από το Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, ζωντανεύει ξανά μπροστά στα μάτια μας την απαράμιλλη φωτογραφική τέχνη του Κώστα Μπαλάφα, όντως κορυφαίου δημιουργού στο χώρο της ανθρωπιστικής φωτογραφίας – και όχι μόνο. Μέσ’ από τα 79 θέματα που έχουν επιλεγεί, από τα συνολικά 2.000 αρνητικά που διαθέτει στο αρχείο του το Μουσείο Μπενάκη, αναγνωρίζουμε, εκτιμούμε και, κυρίως, θαυμάζουμε, πέρα από την άριστη ποιότητα της τεχνικής, τη χαρισματική ευαισθησία με την οποία προσεγγίζει το εκάστοτε θέμα του ο Μπαλάφας. Πράγματι, πέρα από την όποια διορατικότητα, αυτός ο κατεξοχήν ταλαντούχος καλλιτέχνης απαθανατίζει με μια μοναδική, θα λέγαμε, ψυχολογική ενάργεια τα εκάστοτε ερεθίσματά του, μυώντας μας άμεσα και όσο γίνεται πιο αποτελεσματικά στην περιρρέουσα αύρα τους. Κύριο γνώρισμα του Μπαλάφα, αυτή ακριβώς η ικανότητά του αποτελεί και τη σφραγίδα της έντονης προσωπικότητάς του τόσο στις φωτογραφίες του από το «Αντάρτικο» όσο και στα τοπία του από τα ορεινά, δυσπρόσιτα χωριά της Ηπείρου, που επίσης απαθανάτισε με περισσό πάθος και μια πολλαπλά τεκμηριωμένη αφοσίωση.

Πέρα από την ένταξή του από τους μελετητές του στο ρεύμα της ανθρωπιστικής φωτογραφίας που άνθησε μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο διεθνώς, ο Μπαλάφας είναι κυρίως ένας μεγάλος «δημιουργός» στον εξαιρετικά δύσκολο χώρο της μαυρόασπρης φωτογραφίας. Κι αυτό γιατί «ποιεί» διττά: συγχρόνως καλλιτεχνικά, με ό,τι εξυπακούεται στον τομέα του, και ποιητικά, με την πιο πλατιά έννοια του όρου: Εκείνη που μετουσιώνει το όποιο καλλιτεχνικό πόνημα σε αέναη, χαρισματική και γι’ αυτό αντιδραστική σε κάθε πεζή περιγραφή δημιουργία.


Γεννημένος το 1920 στην Κυψέλη της Άρτας από αγρότες γονείς, ο Κώστας Μπαλάφας ήρθε μικρός στην Αθήνα, όπου πήγαινε σχολείο και παράλληλα δούλευε για να εξασφαλίζει τα προς το ζην. Το 1928-1929 είχε την πρώτη του επαφή με τη φωτογραφία, όταν, ιδιωτικός υπάλληλος, κράτησε στα χέρια του και τράβηξε την πρώτη του φωτογραφία με τη μηχανή Κodak που είχαν φέρει από την Αμερική τα αδέλφια του αφεντικού του. Αργότερα, στα Ιωάννινα, όπου έζησε και εργάστηκε για ένα διάστημα, αγόρασε την πρώτη του φωτογραφική μηχανή (Junior Kodak B 60) και τραβούσε κυρίως αναμνηστικές φωτογραφίες, που όμως ξεχώριζαν, παρά τις περιορισμένες δυνατότητες της μηχανής του. Ανταλλάσσοντάς τη στη συνέχεια με μια Robot, ο Μπαλάφας, που είχε την τύχη στα δύσκολα χρόνια του πολέμου να βρει ένα κινηματογραφικό φιλμ στην άτρακτο ενός χτυπημένου ιταλικού βομβαρδιστικού, αξιοποίησε στο έπακρον τις δυνατότητες που του παρείχαν τόσο η εύχρηστη και τεχνολογικά άρτια μηχανή όσο και, αρχικά, το συγκεκριμένο φιλμ, απαθανατίζοντας χαρακτηριστικές σκηνές και μορφές από τα δραματικά αλλά περήφανα εκείνα χρόνια.

Ειδικότερα, ενταγμένος κατά τη διάρκεια της Κατοχής στην 6η Ταξιαρχία του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) ως μαχητής τυφεκιοφόρος με το 85ο Σύνταγμα, φωτογράφιζε συνεχώς τα κατεστραμμένα χωριά, τις ζυμώσεις για την έναρξη του Αγώνα, τις πορείες και τις μάχες των ανταρτών, το θρήνο των μανάδων και αργότερα τις εκδηλώσεις στα Ιωάννινα για την Απελευθέρωση. Στο τέλος του πολέμου και στις αρχές του Εμφυλίου εμπιστεύτηκε το υλικό που είχε συγκεντρώσει, ώστε να μην του κατασχεθεί, στην οικογενειακή του φίλη Ιουλία Γοργόλη, η οποία και το έκρυψε κάτω από ένα ξύλινο πάτωμα για να του το παραδώσει 31 χρόνια αργότερα, το 1974. To υλικό αυτό έγινε ευρέως γνωστό από τον ίδιο το δημιουργό, όταν το 1991 εξέδωσε με δική του δαπάνη τον τόμο Το Αντάρτικο στην Ήπειρο, Ασπρόμαυρες φωτογραφίες, 1940-1944.

Στην τωρινή παρουσίαση του υλικού στο Μουσείο Μπενάκη, με κριτήριο να δοθεί μια όσο γίνεται πληρέστερη εικόνα της υπόστασης των φωτογραφιών, τόσο από αισθητικής όσο και από ιστορικής πλευράς, συμπεριλαμβάνονται, ειδικότερα, 65 ψηφιακές εκτυπώσεις από πρωτότυπα αρνητικά και 14 πρωτότυπες φωτογραφίες τυπωμένες και υπογεγραμμένες από τον ίδιο τον Μπαλάφα.

Ψυχογράφημα και συνάμα πολύτιμη καταγραφή κοινωνιολογικού, ιστορικού και πολιτισμικού περιεχομένου αποτελεί η κάθε φωτογραφία του Μπαλάφα, καθώς εδώ ο δημιουργός δεν έχει απλά αποτυπώσει σαν στιγμιαίος παρατηρητής, αλλά έχει βιώσει και αποδώσει με ένα αντίστοιχο πάθος το εκάστοτε ερέθισμά του. Απόδοση στην οποία, καθώς έχει αξιοποιηθεί στο έπακρον από τον Μπαλάφα, η μετουσιωτική δύναμη της τέχνης καθιστά τις φωτογραφίες του διαχρονικές μαρτυρίες της «ψυχής» ενός λαού. Κοντολογίς, της συνυφασμένης με αυτή αύρας της ατμόσφαιρας που τον γαλούχησε και που τον περιβάλλει.

Με το φακό του ο Μπαλάφας έπιασε, για παράδειγμα, και απέδωσε στο έπακρον την έμφυτη μεγαλοπρέπεια και περηφάνια της επταμελούς ρακένδυτης οικογένειας στη φωτογραφία με τον απέριττο, εμβληματικό τίτλο: «Ένδεια». Εδώ ούτε η ξυπολυσιά και τα κουρελιασμένα ρούχα των παιδιών ούτε και η έτοιμη να σμίξει με τη γη ερειπωμένη καλύβα δεν λυγίζουν την κορμοστασιά και δεν σκιάζουν τα φωτεινά μάτια των παιδιών.

Αποκαλυπτικό της υπερβατικής προσωπικότητας του Μπαλάφα στέκει το φωτογραφικό πορτρέτο του δημιουργού την εποχή που απαθανάτιζε την Αντίσταση στην Ήπειρο.

Ατμοσφαιρική στο έπακρον και ποιητική σε υποβολή είναι η φωτογραφία με το «Απόσπασμα των ανταρτών σε πορεία» κατά μήκος των οχθών μιας λίμνης με φόντο τα βουνά της Ηπείρου και σε πρώτο πλάνο το υπέροχο σε φύλλωμα δέντρο. Εδώ, η παραλίμνια πορεία των ανταρτών, αντανακλώμενη σε ισάριθμες σκιάσεις στα νερά της λίμνης, υποβάλλει σε μια σχεδόν ονειρική κατάσταση.

Παρουσίες-αρχέτυπα της παροιμιώδους ελληνικής λεβεντιάς προβάλλουν οι δύο ευθυτενείς καπετάνιοι του ΕΛΑΣ Ηπείρου στα χιονισμένα βουνά της μάνας-γης, καθώς και οι αντάρτες του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ στην κηδεία του δασκάλου και εφέδρου αξιωματικού Λίλη στα Γιάννενα, το φθινόπωρο του 1944.

Κατεξοχήν εμβληματική είναι η φωτογραφία με αναγραμμένη στα ερείπια ενός κατεστραμμένου χωριού την καίρια ερώτηση: «ΑΛΤ! ΤΙ ΕΚΑΜΕΣ ΣΗΜΕΡΑ, ΠΑΤΡΙΩΤΗ, ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ;».

Ευτυχής, οπωσδήποτε, συγκυρία η χρονική σύμπτωση της έκθεσης με την κατεξοχήν τραγική περίοδο που διανύουμε, μας υπενθυμίζει την ενεργοποιημένη στα δύσκολα εκείνα χρόνια ουσιαστική συνειδητοποίηση για την αναγκαιότητα και τη στήριξη του Αγώνα, και κυρίως την πολλαπλά εκφρασμένη ελληνική λεβεντιά. Μια λεβεντιά απαράμιλλη, λαμβανομένων υπόψη της φτώχειας σε βιοτικούς πόρους, καθώς και των εξαιρετικά δύσκολων συνθηκών ζωής. Μια λεβεντιά που, δυστυχώς, εμείς σήμερα, στη χώρα μας, δεν τη βιώνουμε πια – την ατενίζουμε και τη θαυμάζουμε μόνο σαν μουσειακό έκθεμα.

Ο Κώστας Μπαλάφας μάς ενισχύει ηθικά, πνευματικά και αισθητικά, καθώς το γνήσιο πάθος με το οποίο κατέγραψε ή, καλύτερα, αποκρυπτογράφησε μέσ’ από το αυθεντικό ταλέντο του αυτή ακριβώς την ακραιφνή λεβεντιά προκαλεί, διαχρονικά, έναν εμπνευσμένο αντιπερισπασμό στη σημερινή μας κατάντια και καταρράκωση!

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Επίκαιρα" στις 10/3/11



Και το κείμενο της Πανηπειρωτικής Συνομοσπονδίας Ελλάδος

Η Πανηπειρωτική Συνομοσπονδία Ελλάδος, αποχαιρετά τον φωτογράφο της Ηπείρου και του αγώνα της Αντίστασης, Κώστα Μπαλάφα

Ένα διαλεχτό παιδί της Ηπείρου "ταξίδεψε" για πάντα. Ο βετεράνος φωτογράφος της Εθνικής Αντίστασης Κώστας Μπαλάφας πέθανε σε ηλικία 91 ετών. Γεννημένος στην Κυψέλη της Άρτας στα 1920, από την ηλικία των δέκα ετών απόδημος Ηπειρώτης στην Αθήνα, αρχικά, και κατόπιν σπουδαστής στην Ιταλία, έζησε από κοντά στην Ήπειρο τα μαρτύρια του λαού μας στην Κατοχή και την εποποιία της Εθνικής Αντίστασης. Εμπνεύστηκε από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του ΕΑΜ, κατατάχτηκε στο 85ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ και με το τουφέκι στο ένα χέρι και τη φωτογραφική του μηχανή στο άλλο αποτύπωσε συγκλονιστικά το Αντάρτικο στην Ήπειρο. Οι εικόνες του αποτυπώνουν το μεγαλείο της Αντίστασης, "τον ενθουσιασμό και τη λεβεντιά των ανταρτών αλλά και τις καταστροφές, τους σκοτωμούς, τα καμένα χωριά και τον πόνο του λαού μας".Τα φωτογραφικά του όπλα ελάχιστα, μια μικρή φωτογραφική μηχανή και μερικά κουτιά φιλμ που εξαγόρασε με λίγο καλαμποκάλευρο από τα συντρίμμια ενός Ιταλικού αεροπλάνου κοντά στα Γιάννενα στις αρχές του πολέμου. Φωτογράφιζε ακόμη και την ώρα της μάχης, στα χαρακώματα, όντας παράτολμος αλλά και επινοητικός, έχοντας επίγνωση της μεγάλης αποστολής του, εγγράφοντας με το έργο του υποθήκες εθνικής, κοινωνικής αυτογνωσίας για τις γενιές του μέλλοντος.Χρειάστηκαν 31 ολόκληρα χρόνια για να αποκαλυφθεί το αρχείο του που αναγκαστικά παρέμεινε κρυμμένο σε δίσεκτες εποχές για τη δημοκρατία στον τόπο μας. Ο ίδιος επιμελήθηκε την έκδοσή του, με δικά του κείμενα, στην εμβληματική έκδοση "ΤΟ ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ" που θα αποτελεί για πάντα ένα ιστορικό δίδαγμα για τις γενιές που θάρχονται. Ο ομότεχνός του, κορυφαίος φωτογράφος Σπύρος Μελετζής προλογίζοντας την έκδοση χαρακτήριζε τον Κώστα Μπαλάφα σαν “αγιάτρευτα ερωτευμένο με τον τόπο του και τους ανθρώπους". Κι ο ίδιος ο Κώστας Μπαλάφας, στην αρχή του βιβλίου του, σε μια μόλις παράγραφο, αποτυπώνει την επιτομή της Ηπειρώτικης Ιστορίας:"Είναι ίσως στη μοίρα του Ηπειρώτικου λαού να ζει σ΄αδιάκοπους αγώνες. Αγωνίζεται να επιβιώσει πάνω στην κακοτράχαλη γη όπου βρέθηκε, καλλιεργώντας άγονες πλαγιές και στίβει, θάλεγε κανείς, στα δυο του χέρια το λιγοστό τους χώμα, ποτίζοντάς το με οδρώτα, για να το κάμει να καρπίσει. Ζει την πίκρα της ξενιτειάς στην προσπάθειά του να λύσει το καυτό πρόβλημα ζωής και προκοπής. Κι ακόμα αγωνίζεται ν΄αντιμετωπίσει τους αλλεπάληλους δυνάστες που κατά καιρούς δεν έπαψαν να πατούν τα χώματά του." Ο ίδιος, σαν παλιός αντάρτης, ήταν σίγουρος για το μέλλον:"Σ' αυτούς που σημέδεψαν την ιστορία με αίμα και πυρωμένο σίδερο ας πούμε σήμερα σα σε μνημόσυνο: Αδέρφια κοιμηθείτε ήσυχα αυτού που δεν υπάρχουν μίση, πόνος ή στεναγμός. Οι αγώνες σας, όπως όλοι οι τίμιοι αγώνες των λαών, δεν χάνονται".Σήμερα που ο λαός και ο τόπος μας βρίσκονται μπρος σε νέους, δύσκολους αγώνες, η απώλεια του Κώστα Μπαλάφα βαραίνει περισσότερο. Η προσφορά και το έργο του, όμως, η μεγάλη επιλογή της ζωής του - να σταθεί αντάρτης φωτογράφος μέσα στη μάχη και να κάνει το φακό του όπλο στη μάχη της απελευθέρωσης - μας εμπνέει και μας εμψυχώνει στους αγώνες του σήμερα και του αύριο, στους αδιάκοπους αγώνες του Ηπειρώτικου λαού.Η ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ αποχαιρετά στο πρόσωπο του Κώστα Μπαλάφα ένα από τα πιο διαλεχτά παιδιά της Ηπείρου, με έργο διαχρονικής αξίας και προσφοράς για το λαό και τον τόπο μας. Η ζωή και το έργο του Κώστα Μπαλάφα αποτυπώνουν υποδειγματικά μερικές από τις καλύτερες σελίδες της διαδρομής της Ηπείρου και της Ηπειρώτικης Αποδημίας στην Ιστορία και το χρόνο.Με απόφασή του, σύσσωμο το Διοικητικό Συμβούλιο της Π.Σ.Ε. θα παρευρεθεί στην κηδεία του, τη Δευτέρα 10 Οκτωβρίου στις 5:30 μμ στο Νεκροταφείο Χαλανδρίου προσκαλώντας κάθε Ηπειρώτη στον τελευταίο ασπασμό.Παράλληλα η Π.Σ.Ε. - που είχε βραβεύσει εν ζωή τον Κώστα Μπαλάφα - προετοιμάζει ξεχωριστό αφιέρωμα στο έργο και την προσφορά του Κώστα Μπαλάφα στο πλαίσιο του κύκλου εκδηλώσεων για τα 75 χρόνια της Π.Σ.Ε. και τα 100 χρόνια από την Απελευθέρωση των Ιωαννίνων, την άνοιξη του 2012.
Πηγή:

http://epirusgate.blogspot.com/